Ãëàâû äëÿ ïóáëèêàöèè ïðåäîñòàâëåíû àâòîðàìè
ÊÀËÞÆÍÛÉ Äìèòðèé
ÆÀÁÈÍÑÊÈÉ Àëåêñàíäð
ÄÐÓÃÀß ÈÑÒÎÐÈß ÂÎÉÍ
|
È ïðèâû÷íî ïàëüöû òîíêèå ïðèêîñíóëèñü ê êîáóðå.
Áóëàò Îêóäæàâà. |
Âñòóïëåíèå
Íàøå ïðîøëîå âåñüìà ìíîãîãðàííî. Êàæåòñÿ, ÷òî èçó÷àòü åãî ìîæíî òîëüêî “ïî ÷àñòÿì”: âîò èñòîðèÿ íàóêè, âîò — ëèòåðàòóðû, è òàê äàëåå. È â ñàìîì äåëå, â ñïåöèàëèçèðîâàííûõ âóçàõ èçó÷àþò èñòîðèþ õèìèè è ôèëîñîôèè, àñòðîíîìèè è ìîäû, ðåëèãèè è ìóçûêàëüíûõ èíñòðóìåíòîâ.
Îáùåå, ÷òî åñòü ó âñåõ ýòèõ “÷àñòíûõ” èñòîðèé — õðîíîëîãèÿ, òî åñòü äàòèðîâêà ñîáûòèé, îòêðûòèé è æèçíåé äåÿòåëåé.  íåñêîëüêèõ ñâîèõ êíèãàõ, ïîñâÿùåííûõ èñòîðèè èñêóññòâà, ëèòåðàòóðû è íàóêè, íà îãðîìíîì êîëè÷åñòâå ïðèìåðîâ íàì óäàëîñü ïîêàçàòü ñòèëèñòè÷åñêèå ïàðàëëåëè â ðàçâèòèè èñêóññòâà è ëèòåðàòóðû â ðàçíûå ýïîõè: â àíòè÷íîñòü, â ðàííåì è ïîçäíåì Ñðåäíåâåêîâüå.
Àíàëèçèðóÿ ýòó ñèòóàöèþ, ìû ïðèøëè ê âûâîäó, ÷òî òðàäèöèîííàÿ õðîíîëîãèÿ íåâåðíà.
 ñàìîì äåëå: ïîñëå ïîòðÿñàþùèõ óñïåõîâ íàóêè, èñêóññòâà è ëèòåðàòóðû â àíòè÷íûå âðåìåíà ïðîèñõîäèò äå-ýâîëþöèÿ, ïîñëåäîâàòåëüíîå çàáûâàíèå âñåõ äîñòèæåíèé, ñ òåì, ÷òîáû ñ êàêîãî-òî ìîìåíòà íà÷àëñÿ íîâûé âèòîê ðàçâèòèÿ, “ïîâòîðåíèå ïðîéäåííîãî”.
Êàæåòñÿ, ÷òî èñòîðèÿ ÷åëîâå÷åñòâà èñêóññòâåííî óäëèíåíà. È ýòî “óäëèíåíèå” â ñàìîì äåëå ìîãëî ïðîèçîéòè èç-çà òîãî, ÷òî åâðîïåéñêèå èñòîðèêè, çàâåðøèâøèå â XVI–XVII âåêàõ ñîçäàíèå õðîíîëîãè÷åñêîé ñõåìû, áûëè ñòîðîííèêàìè èäåè öèêëèçìà, òðåáóþùåãî ïîñòîÿííîãî ïîâòîðåíèÿ ñîáûòèé. À âåäü èìåííî ýòî ìû âèäèì â òðàäèöèîííîé èñòîðèè!
Êðóïíåéøèì õðîíîëîãîì òîãî âðåìåíè áûë Èîñèô Þñò Ñêàëèãåð (1540–1609). Èñïîëüçóÿ íóìåðîëîãè÷åñêèå ïðèåìû ìàñîíîâ, îí äàë ìèðîâîé èñòîðèè äàòèðîâêó â ãîäàõ îò Ñîòâîðåíèÿ Ìèðà, à çàòåì Äèîíèñèé Ïåòàâèóñ (1583–1652) ïåðåñ÷èòàë ýòè äàòû â ãîäû îò Ðîæäåñòâà Õðèñòîâà. Íà ïðîòÿæåíèè âñåãî XVII âåêà ýòà íîâàÿ íà òî âðåìÿ õðîíîëîãèÿ ïîäâåðãàëàñü êðèòèêå ñî ñòîðîíû ðåëèãèîçíûõ êðóãîâ, à â ìàññàõ îñòàâàëàñü ïðàêòè÷åñêè íåèçâåñòíîé è íå èñïîëüçîâàëàñü. Äàæå â XVIII âåêå ìíîãèå âèäíûå ó÷åíûå (íàïðèìåð, Âèíêåëüìàí) èçáåãàëè ïîëüçîâàòüñÿ åþ, íå äîâåðÿëè âûâîäàì Ñêàëèãåðà. Õðîíîëîãèÿ, êîòîðóþ âñå ìû çíàåì, è â âåðíîñòè êîòîðîé áîëüøèíñòâî íûíå æèâóùèõ íå ñîìíåâàåòñÿ, óòâåðäèëàñü òîëüêî ê êîíöó XIX âåêà, è ëèøü â ÕÕ âåêå ñòàëà îáùåïðèçíàííîé è òðàäèöèîííîé!
Êàê âñÿêàÿ èñêóññòâåííàÿ ñõåìà, îíà íå ìîãëà îáúÿòü âñåãî è îñòàâèëà áåç îáúÿñíåíèé ãðàíäèîçíîå êîëè÷åñòâî ôàêòîâ, êîòîðûå òåïåðü íàçûâàþò àíàõðîíèçìàìè. Àâòîðû Ñðåäíåâåêîâüÿ âïîëíå íåïðèíóæäåííî óïîìèíàþò â ñâîèõ òðóäàõ àíòè÷íûå òåðìèíû, èìåíà è ñîáûòèÿ, è ýòî áûëî áû åñòåñòâåííûì, åñëè áû ìåæäó àíòè÷íîñòüþ è Ñðåäíåâåêîâüåì íå áûëî ïðåñëîâóòûõ “òåìíûõ âåêîâ”. À â ðàìêàõ òðàäèöèîííîé õðîíîëîãèè îíè îá ýòèõ èìåíàõ è ñîáûòèÿõ çà äàâíîñòèþ ëåò íå äîëæíû áûëè áû çíàòü! ×òîáû âûéòè èç çàòðóäíåíèé, ñîâðåìåííûå èñòîðèêè îáúÿâëÿþò òàêèå óïîìèíàíèÿ îøèáêàìè.  Áîëüøîì ýíöèêëîïåäè÷åñêîì ñëîâàðå 2000-ãî ãîäà òàê è íàïèñàíî: “Àíàõðîíèçì — îøèáêà ïðîòèâ õðîíîëîãèè, îòíåñåíèå êàêîãî-ëèáî ñîáûòèÿ, ÿâëåíèÿ ê äðóãîìó âðåìåíè”.
Åñëè ïðàâèëüíî ïîíèìàòü ñìûñë ñëîâ, òî èñòîðèÿ, êîòîðóþ ïðåïîäàþò íûíå øêîëüíèêàì è ñòóäåíòàì, âñÿ â öåëîì, âïëîòü äî íà÷àëà ýïîõè Âîçðîæäåíèÿ, ìîæåò áûòü íàçâàíà ñëîâîì “àíàõðîíèçì”: îøèáêà ïðîòèâ õðîíîëîãèè.
Ïî íàøåìó ìíåíèþ, äâà êðóïíåéøèõ ñîáûòèÿ ïîñëóæèëè “ìàòåðèàëüíûì” îñíîâàíèåì äëÿ èñêàæåíèÿ èñòîðèè. Ýòî ïðèðîäíûå êàòàêëèçìû XIII – ñåðåäèíû XIV âåêà, âðîäå ïàíäåìèè ÷óìû, è ñîöèàëüíî-ïîëèòè÷åñêèå ïåðåâîðîòû ñåðåäèíû XV âåêà, êîãäà âëàñòü â Âèçàíòèè ïåðåøëà îò õðèñòèàí ê ìóñóëüìàíàì. Ïîñëå ýòîãî íåäàâíåå âèçàíòèéñêîå ïðîøëîå ñòàëî âîñïðèíèìàòüñÿ åâðîïåéöàìè êàê î÷åíü äàâíåå, à çàòåì, êîãäà âîñòîðæåñòâîâàëà èäåÿ öèêëèçìà è áûëà âíåäðåíà â ñîçíàíèå ëþäåé æåñòêàÿ õðîíîëîãè÷åñêàÿ ñõåìà Ñêàëèãåðà, îêîí÷àòåëüíî “ðàçìåñòèëîñü” â “Äðåâíåé Ãðåöèè”.
Íàì íåëüçÿ çàáûâàòü, ÷òî Âèçàíòèéñêàÿ èìïåðèÿ íàçûâàëàñü Ðîìåéñêîé, â òî÷íîì çíà÷åíèè — Ðèìñêîé; ÿçûêîì èìïåðèè áûë ãðå÷åñêèé ÿçûê. Ãðåêè, æèâóùèå òåïåðü â Ãðåöèè, äî ñèõ ïîð íàçûâàþò ñåáÿ ðîìåÿìè, òî åñòü ðèìëÿíàìè.  Ñðåäíåâåêîâüå ðóññêèå ëåòîïèñöû íàçûâàëè Âèçàíòèéñêóþ èìïåðèþ Ãðåöèåé, à åâðîïåéñêèå àâòîðû þã Èòàëèè, âõîäèâøèé òîãäà â ñîñòàâ Âèçàíòèéñêîé èìïåðèè, îáîçíà÷àëè êàê Âåëèêóþ Ãðåöèþ. Ñîîòâåòñòâåííî, â ýòèõ äâóõ Ãðåöèÿõ áûëî äâå ñòîëèöû, è îáå íàçûâàëèñü ñëîâîì Ðèì. Âîò ÷òî èìåë â âèäó ðóññêèé öàðü Èâàí III, êîãäà, ïî ïðåäàíèþ, îáúÿâèë â 1472 ãîäó, ÷òî “Ïåðâûé Ðèì ïàë, Âòîðîé Ðèì ïàë, Ìîñêâà — òðåòèé Ðèì, à ÷åòâåðòîìó íå áûâàòü”. Îäèí Ðèì — Öàðüãðàä, Êîíñòàíòèíîïîëü, ïîñòðîåííûé âèçàíòèéöàìè, ïàë ïåðåä ìóñóëüìàíèíîì; âòîðîé Ðèì (òîæå ïîñòðîåííûé âèçàíòèéöàìè, êîòîðûì ïðèíàäëåæàëè äî âòîðîé ïîëîâèíû XIV âåêà ýòè çåìëè) — ïåðåä êàòîëèêîì.
 òàêîé âåðñèè äðåâíîñòüþ îêàçûâàåòñÿ èñòîðèÿ Ðîìåéñêîé (Âèçàíòèéñêîé) èìïåðèè, ïðîòåêàâøàÿ äî XI âåêà í.ý., à àíòè÷íîñòüþ — èñòîðèè Âèçàíòèéñêîé è Ðîìàíñêîé (çàïàäíîåâðîïåéñêîé Ñâÿùåííîé Ðèìñêîé) èìïåðèé XI–XIII âåêîâ. Ñ XIV âåêà íà÷àëîñü “Âîçðîæäåíèå”, à íà äåëå — âíåäðåíèå âèçàíòèéñêèõ äîñòèæåíèé â ðàçëè÷íûõ çåìëÿõ Çàïàäíîé Åâðîïû è èñêóññòâåííîå âîçâåëè÷èâàíèå åâðîïåéñêîãî ïðîøëîãî.
Ñêàëèãåðîâñêàÿ õðîíîëîãèÿ äàëà îñíîâó òàê íàçûâàåìîìó åâðîïîöåíòðèçìó.  ñàìîì äåëå, â òðàäèöèîííîé âåðñèè âñå äîñòèæåíèÿ Âèçàíòèè, ïðîñòèðàâøåéñÿ íåêîãäà åäâà ëè íå íà âñþ Åâðàçèþ è âêëþ÷àâøåé â ñâîé ñîñòàâ òàêæå àðàáñêèå çåìëè è ñåâåð Àôðèêè, îêàçàëèñü ïðèïèñàííûìè Ãðåöèè è èòàëüÿíñêîìó Ðèìó. Íàïðèìåð, íûíå íà÷àëî íàóêè êàê äîêàçàòåëüíîãî çíàíèÿ îòíîñÿò ê Ãðåöèè, à Ãðåöèÿ — êàê âñåì èçâåñòíî, ýòî Áàëêàíû è îñòðîâà Ýãåéñêîãî ìîðÿ, òî åñòü Åâðîïà. Íà äåëå æå ãåîãðàôèÿ âîçíèêíîâåíèÿ è ðàçâèòèÿ ãðå÷åñêîé íàóêè — ýòî Ìàëàÿ Àçèÿ, ñåâåð Åãèïòà, Ñèöèëèÿ, þã Àïåííèíñêîãî ïîëóîñòðîâà. Îáùåå ó íèõ — ãðå÷åñêèé ÿçûê, è íå áîëåå òîãî. Ýòî ïåðâàÿ ñòðàííîñòü, åñëè ãîâîðèòü î íàóêå.
Âòîðàÿ çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî êðîìå äðåâíèõ ãðåêîâ íèêòî íè÷åãî âûäàþùåãîñÿ äëÿ íàóêè íå ñäåëàë âïëîòü äî íà÷àëà Íîâîãî âðåìåíè. Ïðî ðèìëÿí ãîâîðÿò, ÷òî îíè áûëè ïðåêðàñíûå âîèíû, íî íèê÷åìíûå ìûñëèòåëè. Íàñëåäíèöà Ðèìà — Âèçàíòèÿ, çíàìåíèòà â òðàäèöèîííîé èñòîðèè ëèøü òåì, ÷òî â òå÷åíèå òûñÿ÷åëåòèÿ ñâîåãî ñóùåñòâîâàíèÿ ïåðåïèñûâàëà òðóäû âåëèêèõ ýëëèíîâ. Òûñÿ÷ó ëåò! Àðàáû òîæå óìîì íå áëèñòàëè: ìàêñèìóì, íà ÷òî èõ õâàòèëî, åñëè âåðèòü èñòîðèêàì, òàê ýòî íà ïåðåâîä âåëèêèõ ãðå÷åñêèõ òðóäîâ íà àðàáñêèé ÿçûê.
Íî âîò Ñðåäíåâåêîâüå êîí÷àåòñÿ, è Çàïàäíàÿ Åâðîïà, ëèøü òîëüêî ïðî÷èòàâ ïåðåâîäû õîòü ñ ãðå÷åñêîãî, õîòü ñ àðàáñêîãî, ñðàçó æå ñîîáðàçèëà, ÷òî ê ÷åìó. Íà÷àëîñü ðàçâèòèå íàóêè â òî÷íîñòè ñ òîãî ìåñòà, íà êîòîðîì îñòàíîâèëèñü äðåâíèå ãðåêè. Òàê ÷åðåç ïðèíÿòèå ñêàëèãåðîâñêîé âåðñèè èñòîðèè Çàïàäíàÿ Åâðîïà ïðèîáðåëà ñëàâíîå äðåâíåå ãðåêî-ðèìñêîå ïðîøëîå, à Âèçàíòèÿ îêàçàëàñü êàêèì-òî äðÿõëûì, ðåëèãèîçíî-ôàíàòè÷íûì ìîíñòðîì, ñóùåñòâîâàâøèì òûñÿ÷ó ëåò áåç âñÿêîãî ðàçâèòèÿ. Åùå îäíèì ñëåäñòâèåì òàêîé õðîíîëîãèè ñòàëà çàãàäêà “òåìíûõ âåêîâ”, íà ïðîòÿæåíèè êîòîðûõ Åâðîïà óñïåøíî çàáûâàëà “ñëàâíîå ãðåêî-ðèìñêîå ïðîøëîå”, ÷òîáû ñòàðòîâàòü ñ íóëÿ.
Âñ¸ ýòî îòíîñèòñÿ è ê òåìå âîéí, ê êîòîðîé ìû ïðèñòóïàåì.
Çäåñü, êàê è â äðóãèõ íàøèõ êíèãàõ, ìû áóäåì ìàêñèìàëüíî øèðîêî öèòèðîâàòü ïðîôåññèîíàëüíûõ èñòîðèêîâ. Âåäü íàì íåò íóæäû âûäóìûâàòü “ôàêòû” â ïîäòâåðæäåíèå ñâîåé âåðñèè õðîíîëîãèè: ó÷åíûå äàâíûì-äàâíî èõ âûÿñíèëè, íî, îñòàâàÿñü â ðàìêàõ íåâåðíîé âåðñèè, äåëàëè íåâåðíûå âûâîäû. Ìû ïðîñòî äàåì èíûå îáúÿñíåíèÿ.
Ïåðâîå, ÷òî íóæíî ó÷èòûâàòü: â ñâîåì ðàçâèòèè Çàïàäíàÿ Åâðîïà äî îïðåäåëåííîãî âðåìåíè ñèëüíî îòñòàâàëà îò Âèçàíòèè è àðàáñêèõ ñòðàí. Âòîðîå: àíòè÷íîñòü íåïîñðåäñòâåííî ïðåäøåñòâîâàëà ñâîåìó ñîáñòâåííîìó “âîçðîæäåíèþ”.
Ïðåæäå ÷åì ïðèñòóïèòü ê òåìå, ïîçâîëüòå ïðèâåñòè ìíåíèå èçâåñòíîãî ñïåöèàëèñòà, Ôðàíöà Ìåðèíãà (1846–1919). Îí ïèøåò, èìåÿ â âèäó ïðåæäå âñåãî Çàïàäíóþ Åâðîïó:
“…Èñòîðèÿ ñðåäíåâåêîâîãî âîåííîãî èñêóññòâà íå èìååò êðóïíîãî èíòåðåñà. Ðàçâèòèå ôåîäàëüíîãî ëåííîãî ãîñóäàðñòâà ïîëíî âîéí è âîåííîé øóìèõè, íî åãî âîåííûå âîçìîæíîñòè ÷ðåçâû÷àéíî ìàëû, âîéñêà íåâåëèêè ïî ÷èñëåííîñòè.  íèõ îòñóòñòâóåò âîåííàÿ äèñöèïëèíà. Ðûöàðè — ãëàâíûé ðîä âîéñêà — èìåþò òàê æå ìàëî îáùåãî ñ àíòè÷íîé èëè ñîâðåìåííîé êàâàëåðèåé, êàê èõ ïåøèå ñëóãè — èõ âñïîìîãàòåëüíûå âîéñêà — ñ àíòè÷íîé èëè ñîâðåìåííîé ïåõîòîé”.
Äðóãèìè ñëîâàìè, íó êàêèå òàì åùå âîéíû áûëè â Ñðåäíèå âåêà? Âîò â àíòè÷íûå âðåìåíà äåéñòâèòåëüíî áûëè âîéíû, äèñöèïëèíà è ðûöàðè!.. È äàëüøå Ìåðèíã ïðîäîëæàåò â òîì æå äóõå:
“Âîéíà ïðîèñõîäèò ïîñòîÿííî, íî áèòâû, èìåþùèå äåéñòâèòåëüíî èñòîðè÷åñêîå çíà÷åíèå, êàê, íàïðèìåð, áèòâà íà Ëåêâåëüäå èëè æå áèòâà ïðè Ãàñòèíãñå, î÷åíü ðåäêè. Äàæå ïðîñëàâëåííûå âîéíû Ãîãåíøòàóôåíîâ áûëè ïðîñòûìè äðàêàìè, î êîòîðûõ ãðåøíî ãîâîðèòü êàê î ïðîÿâëåíèè êàêîãî-íèáóäü âîåííîãî èñêóññòâà”.
Èòàê, ïî ìíåíèþ èñòîðèêîâ, â àíòè÷íîñòè âîåííîå èñêóññòâî áûëî, à âîò ïðèìåíèòåëüíî ê Ñðåäíåâåêîâüþ î íåì ãîâîðèòü ñìåøíî; òåïåðü âîéíû ïðåâðàòèëèñü â ïðîñòûå äðàêè. À ïîòîì âîåííîå èñêóññòâî ïîÿâèëîñü ñíîâà, è, ÷òî ñàìîå ïîðàçèòåëüíîå, â ðàçâèòèè ñâîåì ïðîøëî òîò æå ïóòü, êàêîé óæå áûë ïðîäåëàí â àíòè÷íîñòè.
Ñòîèò ëè âåðèòü òàêîé èñòîðèè? È íå ïîðà ëè îò âåðû ïåðåéòè ê çíàíèÿì? |